‘başlangıç diye bir şey yok.. herkes gibi , sıram gelince ben de doğdum , o zamandan beri de bir aidiyettir gidiyor..

kendimi toplamdan çıkarmak için her yolu denedim , ama bunu kimse başaramamış , hepimiz birer artıyız..

oysa satrançta benim adımla ‘ajar savunması’ diye bilinen , son derece yetkin bir savunma sistemi geliştirmiştim.. önce cahors hastanesi’nde yattım , sonra da birçok kez doktor christianssen’in kopenhag’daki psikiyatri kliniğinde..

beni uzmanlara gösterdiler , incelediler , testlerden geçirdiler , keşfettiler ; savunma sistemim çöktü.. ‘tedavi’ edildim ve yeniden piyasaya sürüldüm..

dosyamdan birkaç rapor çalmayı başardım , belki edebi açıdan işe yarar bir şeyler bulurum , kendimi toparlarım diye..

‘rol yapma alışkanlığının yıllar boyunca böylesine kararlı ve sürekli biçimde benimsenerek bu aşırı noktaya vardırılması ve bir saplantıya dönüşmesi , ciddi kişilik sorunları olduğunu göstermektedir..’

pekala , buna bir diyeceğim yok ; ama herkes zaten birbiriyle yarışırcasına rol yapıyor.. cezayirli bir tanıdığım var , kırk yıldır çöpçü rolü oynuyor ; bir başkası , metroda bilet zımbalama görevlisi , o da günde üç bin kez aynı hareketi yapıyor ; rol yapmazsanız asosyal , uyumsuz ya da sinir hastası damgası yersiniz.. hatta daha da ileri gidip size bütünüyle düzmece bir dünyada , oynayarak yaşadığımızı söyleyebilirim , ama o zaman da olgunlaşmadığımı düşünürsünüz..’ 

‘aidiyetimin klinik belirtilerinin , onların deyimiyle ‘semptomlarım’ın ne zaman başladığını bilmiyorum.. tam olarak hangi kıyım söz konusuydu , hatırlamıyorum ; ama birdenbire bütün parmakların beni işaret ettiğini , olağanüstü bir görülebilme tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğumu hissettim.. işte o , yakalayın.. dünya çapında biri olduğumu , sınırsız sorumluluk taşıdığımı keşfediyordum.. zaten psikiyatrlar da bu yüzden sorumsuz olduğuma karar verdiler.. dünya çapında bir işkenceci olduğunuzu hissettiğiniz anda , ‘işkence kurbanı’ teşhisini yapıştırıverirler size..

kendimden kaçmak için her yolu denedim.. hatta svahili dilini öğrenmeye bile kalktım ; benden fersahlarca uzakta olsa gerekti.. çalıştım , çok uğraştım ; ama boşuna , svahili dilinde bile kendimi anlıyordum , aidiyet yakamı bırakmıyordu.. bunun üzerine macarca – finceyi denedim.. cahors’da macarca – fince bilen birine rastlamayacağımdan , böylece kendi kendimle burun buruna gelemeyeceğimden emindim.. ama kendimi güvende hissetmiyordum ; lot bölgesinde bile macarca – fince bilen insanoğullarının bulunabileceği düşüncesi beni tedirgin ediyordu.. bu dili bilenler bir tek biz olacağımızdan , duygulanıp birbirimizin kollarına atılmamız ve açık yüreklilikle konuşmamız tehlikesi vardı.. karşılıklı suçüstüler açığa vurulacaktı , ondan sonra da gelsin posta arabası saldırısı.. posta arabası saldırısı diyorum , çünkü konumuzla ilgisi yok , bu da kaçırılmaması gereken bir fırsat.. konuyla ilgili olmayı kesinlikle istemiyorum..

bu arada , beni anlamayacak ve benim de anlamayacağım birini aramaya devam ediyorum , korkunç bir kardeşlik ihtiyacı içindeyim..’

‘YALAN ROMAN..’ – ÉMILE AJAR (ROMAIN GARY) , Çeviri : ROZA HAKMEN , AGORA Yayınevi , 2011..

‘bizzat marx ve engels’in komünist manifesto’da gözlemledikleri gibi :

 ‘sermaye dindar esrikliğin kutsal ürpertilerini de , şövalyece yüksek heyecanları da , dar kafalı burjuva duygusallığını da bencil hesapçılığın buz gibi suyunda boğmuştur.. kişisel değeri değişim değerine indirgemiş , sayısız belgeli ve kazanılmış özgürlüklerin tümünün yerine vicdansız , tek bir özgürlüğü koymuştur : serbest ticaret.. kısacası sermaye , dinsel ve siyasal gözbağlarıyla üstü örtülü sömürünün yerine apaçık , utanmaz , dolaysız , çıplak sömürüyü koymuştur..’

 kapitalizm , inançlar ritüel veya simgesel nicelik düzeyinde çöktüğü zaman geriye kalan şeydir ve kalan tek şey , harabeler ve kutsal emanetler arasında tökezleyerek yürümeye çalışan tüketici-seyircidir..

 gene de , inançtan estetiğe , bizzat yapmaktan izleyiciliğe bu dönüş , kapitalist gerçekçiliğin erdemlerinden biri olarak görülür.. badiou’nun ifade ettiği gibi , ‘geçmişin ideolojileri’nin esinlediği ‘ölümcül soyutlamalar’dan bize ulaştırılmış’ olduğunu iddia ederken , kapitalist gerçekçilik kendisini bize , bizzat inancın yarattığı tehlikelerden bizi koruyan bir kalkan gibi sunar.. post-modern kapitalizme pek münasip ironik mesafe tutumunun , fanatikliğin baştan çıkarmalarına karşı bizi muaf kıldığı varsayılır.. beklentilerimizi düşürmenin terör ve totalitercilikten korunmak için ödenen küçük bir bedel olduğu söylenir bize.. ‘bir çelişkide yaşıyoruz’ diye gözlemlemiştir badiou :

 ‘derin biçimde eşitliksizci – tüm varoluşun tek başına parayla değerlendirildiği – amansız bir gidişat , bize ideal olarak sunuluyor.. tutuculuklarını aklamak için , yerleşik düzenin yandaşları bunu gerçekten ideal veya harika olarak adlandıramıyorlar.. bu yüzden de , bunun yerine geri kalan her şeyin korkunç olduğunu söylemeyi seçtiler.. elbette , diyorlar , kusursuz iyilik durumunda olmayabiliriz.. ama kötülük halinde yaşamayacak kadar da talihliyiz.. demokrasimiz kusursuz değil.. ama kanlı diktatörlüklerden daha iyi.. kapitalizm adil değil.. ama stalincilik kadar da mücrim değil.. milyonlarca afrikalı’yı aids’ten ölmeye terk ediyoruz , evet , ama miloseviç gibi de ırkçı , milliyetçi beyanlarda bunmuyoruz.. ıraklılar’ı uçaklarımızla öldürüyoruz , tamam , ama boğazlarını ruanda’da yaptıkları gibi palalarla kesmiyoruz ya.. vb..’

 burada ‘gerçekçilik’ her türlü olumlu durumun , her türlü  umudun tehlikeli bir yanılsama olduğuna inanan bir depresifin sıkkın perspektifine benziyor..’

 ‘öğrencilere ödev olarak bir-iki cümleyi aşan bir şey okumalarını söyleyin ve birçoğu -üstelik bunlar a’lık  öğrencilerdir- derhal yapamayacaklarını söyleyerek itiraz ederler.. hocaların en sık duyduğu yakınma , bunun sıkıcı olduğudur..  buradaki mesele  , yazılı malzemenin içeriği değildir pek ; okuma ediminin  kendisi ‘sıkıcı’ olarak kabul edilir.. burada karşı karşıya olduğumuz şey , oldum olası varolan öğrenci tembelliği değil , ‘konsantre olamayacak kadar yerinde duramaz’ , post-okuryazar , ‘new flesh’ (hard rock grubu) ile çürüyüp dağılan disiplin sisteminin kısıtlayıcı , yoğunlaşmacı mantığı arasındaki uyumsuzluktur.. sıkılmak düpedüz mesaj atmanın iletişime dayalı duyumsal-uyarıcı matrisinden , youtube’dan ve fastfood’dan uzak kalma anlamına geliyor ; bir anlığına bunlar kısıtlanırsa , kesintisiz yapay haz akışı talebi başlıyor.. bazı öğrenciler , tıpkı bir hamburger ister gibi ‘nietzsche’ istiyorlar ; ‘nietzsche’nin hazmedilemezliğini , güçlüğünü kavramayı başaramıyorlar – üstelik tüketimci sistemin mantığı da bu yanlış anlamayı körüklüyor..

 bir örnek : bir öğrenciye neden sınıfta her zaman kulaklıklarıyla oturduğunu sordum.. bunun hiçbir önemi olmadığını , çünkü aslında müzik çalmadığını söyledi.. başka bir derste , kulağına takmadığı kulaklığından çok alçak sesle müzik dinliyordu.. kapatmasını istediğimde , müziği kendisinin bile duyamadığını söyledi.. insan müzik çalmadan neden kulaklık takar veya kulaklığını takmadan neden müzik açar ki.. çünkü kulaklardaki kulaklığın varlığı veya (kendisi işitemese de) müziğin çaldığı bilgisi , matrisin hala orada , erişim menzilinde olduğunun  teminatıydı.. bunun yanı sıra , interpasifliğin klasik bir örneğinde , müzik hala çalıyorsa ,  o duyamasa bile , hiç değilse müzikçalar bu zevkin tadını çıkarabilirdi.. kulaklık kullanımı burada önemli –pop kamusal alanda etkileri olabilen bir şey olarak değil , mahrem ‘oedlpod’ (oidipus ile i-pod’un bileşimi) tüketici saadetine bir inziva toplumsala karşı bir duvar yükseltme olarak deneyimleniyor..

 eğlence matrisinin kancasına takılmak seğirmeli , tedirgin bir interpasiflik , yoğunlaşma veya odaklanma yetersizliğiyle sonuçlanıyor..’

 ‘gerçekliklerin ve kimliklerin tıpkı yazılımlar gibi güncellendiği koşullarda , bellek bozukluklarının kültürel kaygının odağına dönüşmesi şaşırtıcı değildir – örneğin ‘bourne’ filmleri , ‘akıl defteri’ , ‘sil baştan’a bir bakın.. ‘bourne’ filmlerinde , ‘jason bourne’un kimliğini geri kazanma arayışı , her türlü yerleşik benlik anlayışından sürekli bir kaçışla beraber yürür.. ‘beni anlamaya çalış..’ der ‘bourne’ , filmin dayandığı ‘robert ludlum’un romanında :

 ‘belirli şeyleri bilmek zorundayım.. bir karar vermeme yetecek kadarını.. ama belki her şeyi değil.. bir parçam yürüyüp gidebilmek zorunda , ortadan kaybolabilmeli.. kendi kendime , eskiden olanın artık olmadığını , ve hiç anısına sahip olmadığıma göre asla da olmamış olma olasılığının bulunduğunu söyleyebilmeliyim.. bir insanın hatırlayamadığı şey.. onun için olmamış demektir..’

 ‘KAPİTALİST GERÇEKÇİLİK , Başka Alternatif Yok mu..’ , MARK FISHER , Çeviri : GÜL ÇAĞALI GÜVEN , HABİTUS Yayıncılık , 2010 , 88 Sayfa..

‘faşizm her şeyden önce doruk noktasına varmış bir milliyetçiliktir.. kutsallaştırılmış millet , en yüce değerdir.. siyasal , toplumsal ve etnik üçlü bir iç tutarlılık ve milleti bölen ve güçsüzleştiren çelişkilerin ortadan kaldırılması faşizmin çıkarı gereğidir.. faşizm kendisinden önce gelen dönemi reddeder – kendini devrimci olarak ilan eder- ve modellerini milletin değişen derecelerde efsanevi bir geçmişinde – cermenlik , latinlik , ispanyolluk , helenizm , franklık vb. – arar.. söz konusu altın çağda , millet her türlü yabancı unsurdan temizlenmişti ; milleti yeniden arındırmak için faşizm , yabancı düşmanı , ırkçı ve son tahlilde antisemitiktir.. böylece , halk , millet ve ırk aynı tarihsel gerçekliği ifade etmektedirler..

faşist milliyetçilik mağrur ve haristir ; geri çekilmeyi amaçladığı hiçbir sınır yoktur ; her zaman için gözden geçirmek istediği bir anlaşma ve geri almayı düşündüğü bir alan vardır ; geçmişte , ayı düzeye ulaşmayı amaçladığı bir büyüklük dönemini kolayca bulur..’

‘demek ki faşizm  , genelde özgün bir olay olarak görülmektedir.. iktidarda olmadığı sürece iç düşmanlarıyla mücadeleyle yetinir ve bu noktada kalır.. buna karşılık , iktidara geldiğinde , kamu işlerinin çarkına kapılır ; artık devlet ve milleti temsil etmekte ve uluslararası bağlamda faaliyette bulunmaktadır ; bu nedenle konjonktürü dikkate almak zorundadır ve kimi zaman baştaki programını yalanlaması gerekir.. ‘la liberte en question le fascisme au 20. siecle’ konulu mükemmel yapıtlarında ‘p. milza ve m. benteli’ ‘faşizmi oluştuğu döneme yeniden yerleştirmeye’ çalışırken evriminde üç aşama saptamışlardır :

ilk faşizm , ‘ hem sermayeye hem de devrimci’ güçlere karşı mücadele sürdüren ve orta sınıftan çıkan aşırı hareketlerin  bunalımı bağlamında gelişir.. bu , eski savaşçılardan oluşan ‘ikame seçkinler’in desteğiyle orta sınıfların kendilerini ‘reaksiyoner bir yönde radikalleştiren’ proleterleşmeye karşı ‘usdışı tepkisi’dir ; yani bir ‘düşkünler sosyalizminden söz etmek mümkündür..

ikinci faşizm , ‘birinciyle sanayi ve tarım büyük sermayesinin ittifakı’ olarak tanımlanmaktadır.. gerçekten de iktidara gelmek için faşizmin yönetici sınıfların ve devlet aygıtının işbirliğine –maddi açıdan ve suç ortaklığı için- ihtiyacı vardır.. bu destek , yönetici sınıflar çok ciddi bir bunalımın ve devrimci tehdidin – genellikle ilk devrimci girişim kırıldıktan sonra ve tekrarını önlemek için – varlığının bilincinde olduklarında verilir.. böylece yalnızca ortak düşmana karşı işbirliği yapan iki kanatlı ‘ikitidar bloku’ oluşur ; ilki devrimci , ikincisi muhafazakar olarak tanımlanabilir..

üçüncü evre , iktidardaki faşizmdir.. yönetici sınıfların onunla uyuşmaları gerekmektedir ; bazı sınırlamaları kabul etmek zorundadırlar ; ancak genelde hegemonyalarını güvence altına almaktadırlar , var olan yapıları kendi lehlerine güçlendirmekte , çıkar ve ün sağlamaktadırlar.. böylece küçük burjuvazi , ‘büyük çıkarlara’ feda edilir.. ulusal uzlaşma , bir büyüklük ve prestij politikası içinde , bir dizi toplumsal önlemle ‘kitleleri bütünleştirmek’ için toplumun yaşam düzeyinin yükseltilmesi eşliğinde yapılır..’

HENRI MICHEL

‘FAŞİZMLER..’ , HENRI MICHEL , Çeviri : FÜSUN ÜSTEL , İLETİŞİM Yayınları , 2011 , 132 Sayfa..

‘bunu sana söyleyen kişi ben olduğum için üzgünüm ama sen hiçbir zaman mutlu olmayacaksın..

bunu söylemekteki amacım seni üzmek değil.. bunu söylüyorum , çünkü başlamadan önce sana karşı dürüst davranmanın adil olduğunu düşünüyorum.. umarım bunu takdir edersin çünkü şu andan itibaren hiç kimse sana karşı adil ya da dürüst olmayacak.. o yüzden , şimdi sana tekrar söylüyorum : sen hiçbir zaman mutlu olmayacaksın.. bunu senin için yazarak dile getirdim ve benim için bir zevkti..

yılın en güneşli , en sıcak gününde dışarı çıkmanı ve sakin bir şekilde yüksek sesle söylemeni istiyorum.. ‘ben hiçbir zaman mutlu olmayacağım..’ o sıcakta bile , soğuk , puslu nefesinin cümleyi idrak edişini görebilmelisin.. nefesini görmenin tek yolu bir bilge gibi gururla söylemektir.. ‘ben hiçbir zaman mutlu olmayacağım..’ bunu bir ara dene..

seni düşündüğümde , karikatürlerdeki gibi bir bulutun kafanın üzerinde dolaştığını ve sadece sana özel şiddetli bir yağmur yağdırdığını hayal ediyorum.. sırılsıklam olduğunu görüyorum , bütün varlığın eriyor ve bir türlü kuru kalamadığın için hep hastasın.. kötü havadan bunalmış bir şekilde ağlıyorsun , gözyaşların sel gibi akıyor ve buharlaşıp üzerine daha da çok yağmur yağdıran başka bir buluta dönüşüyor.. kazanamıyorsun..

bu üzücü olacak.. kızı asla elde edemeyeceksin.. dünyayı asla kurtaramayacaksın.. gerçek aşkı asla bulamayacaksın.. güvenilebilir bir arkadaş bulamayacaksın.. asla tatmin olamayacaksın.. asla doyamayacaksın.. her zaman daha iyisi olabilir.. daha iyisini elde etmek çaba ister.. gündüzlerin uzun ve eğlencesiz olacak.. gecelerinse yalnızlıktan ibaret.. her zaman , asla gelmeyecek olan güzel günleri bekleyeceksin.. kesin olan şu ki , kafan hiçbir zaman rahat olmayacak..

ihtiyaçlarına izin vereceğiz ama istediklerini reddedeceğiz.. uzun vadeli mutluluğun için gerekli olan hiçbir şeye ulaşamaman için her şeyi yapacağız.. olur da mutluluğu andıran bir duygu hissedersin , kesinlikle sonuna kadar yaşa.. tadını çıkar ; çünkü sürmesine izin vermeyeceğiz..’

‘Vincent Spinetti’nin Tuhaf Kariyeri’ , JOEY GOEBEL , Çeviri : BERNA BİÇEN , İTHAKİ Yayınları , Mayıs 2011 , 351 Sayfa.. (Kadıköy Penguen Kitabevinden indirimli alabilirsiniz..)

sahaf’ın söylediği..

insanların okudukları kitapların sayfalarına karışıp kayboldukları günler çok geride kaldı.. kitaplarına uğrayıp kahraman olarak dönenlerin zamanı çoktan geçti.. yazmakta olduğu kitabın içinde karşısına çıkan bir diğer kitabın içine girdikten sonra ve bir daha kendisinden haber alınamayan hayalkârlar da yok artık.. kelimeler âlemi kalmadı artık.. sayfadaki sihir söndü.. hayat ağır , acımasız bir hakikatle boşalmış ruhların uğultusunda ne şiiri ne sözcüğü ne yazıyı ne kitabı duyuyor.. yalnızca uğultu.. tohumu , ağacı yaradılış zamanlarına kadar giden en eski orman aynı vahşetle uğulduyor dünyada sanki..

dükkânı kapatıyoruz bu uğultuda.. birkaç yıla kalmaz hiçbirimizin dükkânı kalmaz hayatta.. hayatta kalma pahasına kaptırdıklarınızın hesabını siz yapın , siz düşünün..

yarın dükkânın mülk sahibine teslim edeceğimiz yalnızca anahtar değil , bir dünyadır efendiler.. kiminizin içinde yaşayıp hiç uğramadığı dünya..

MURATHAN MUNGAN..

‘KİBRİT ÇÖPLERİ’ , MURATHAN MUNGAN , METİS Yayınları , Şubat 2011 , 97 Sayfa..

‘böylelikle fransa’da gündelik olanın ciddiyetle taklidini mümkün kılan , bunun oluşmasını ve gelişmesini sağlayan değişimin ne tür bir değişim olduğunu görmüş olduk.. gerçekçiliğin eski türünün , 18. yüzyılın günlük hayat tablosunun , geçerliliğini yitirmesine , türler arasındaki ayrımın aşılmasına ve gündelikliğin tarih-içi , sorunsal doğasına yönelik içgüdüsel bir kavrayışın oluşmasını sağlayan , toplumsal katmanların 1789-1848 yılları arasındaki altüst oluşuydu.. gündeliklik , bu temel üzerinde sanatçılar için ciddiyetle taklit edilecek bir nesne ve giderek de bu taklidi mükemmelliğe ulaştıran eleştirel bilgi haline geldi.. flaubert hiç şüphesiz bir doruk noktasıdır.. ondan sonra gelen fransız yazarları toplumsal gerçekliğin taklidi işini aynı saflık , hassaslık ve derinlikle ele almaz oldular ; daha da sonra gerçekçilik , gerçekçi sanatçıların en önde gelenlerinin şekillendirecek olan gerçekliği artık bizim dışımızda verili bir şey olarak görememeleri sonucu yeni bir çehre edindi..

tür ayrımının ortadan kalkışı , gündelikliğin ciddiyetle tarihsel bir yapı olarak görülmesi ve böylece hepimizin , insan olmamız ve insani bir kaderi yaşamamız nedeniyle , ciddiyetle taklit edilmeye değer görünmesi , insanın kendine bakışının tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır.. hayatımızın kapsamı ve zenginliği biçimlendirmeye açılır ; yaygın dal ve budaklarıyla art arda ya da yan yana gerçekleşen eylemler olarak değil süreklilik , eşzamanlılık ve çok yönlü birlik olarak önem kazanır.. birliğin gerçekleşmesi için zamansal ve mekansal kısıtlamalara gerek yoktur artık.. yüksek sanat dilinin de kendini sözcük seçiminin inceliğiyle göstermesi gereksizdir , insani durumumuzun ortak ciddiyeti , taklide hizmet ettiğini kanıtlamış her sözcüğe onurunu bahşeder.. ancak fransa’da falubert’e kadarki gelişime bakıldığında tarihsel-toplumsal ilişkiler bağlamında özgürlüğün tehlikeye girdiği ve gerçekliğin taklitçi biçimlendirilişinin ciddiyeti ve nesnelliği ne ölçüde arttıysa insani olanın özgürleşmesinin ve katharsisinin de o ölçüde imkansız görünmeye başladığı fark edilir..

gündelik olanın ciddi taklidi  avrupa’nın diğer ülkelerinde de aynı dönemde başladı.. bu ülkelerde tür ayrımı fransa’daki kadar köklü değildi ve toplumsal tabakaların altüst oluşu da oradaki kadar şiddet içermedi.. bu yüzden taklitçi sanatın örneğin almanya’daki görünümü başlarda tümüyle farklıdır.. burada mizacın ve mizahın gücü  felsefi bir ironi , geleneksel olana dindarca bir kökten bağlılık , verili gerçekliğe , onun biricikliğine ve geçiciliğine duyulan derin sevgi gündelik olanı aydınlatır.. ancak avrupa’nın her köşesinde toplumsal ve ekonomik koşulların birbirlerine benzerliğinin artması , modern hayat tarzının belirginleşmesi ve aynılaşması ölçüsünde gündeliklikle kurulan bu dinsel ilişki de zayıflamaya ve hakikilikten uzaklaşmaya başladı..

bunun gibi gerçekçiliği inceleyen bir yazı dahi gösteriyor ki , 1800’lerde avrupa’nın eski düzenini sarsan altüst oluşun aniden ortaya çıkan gücü , insanları kendi hayatlarını daha derin bir bilinçle kavramaya çağırdıysa da onları hayatlarını bu yeni bilinç doğrultusunda düzenleyebilecekleri bir duruma getirmemişti..’

‘edebiyatta gerçekçiliğin ne olduğunu herkes bilir , fakat zannedersem onu açıklamakta , hatta tarif etmekte herkes zorlanır.. buna şaşırmamalı.. bireycilik , sembolizm , romantizm gibi genel anlamı olup , bir düşünme tarzı veya bir sanata yönelik sözcükler tam ve sınırlı anlamlarını ne kadar çok kimseye kabul ettirmişlerse , genel anlamlarını o oranda yitirirler.. çok kullanılan sözcüklerin anlamı tanınmayacak hale gelir , tıpkı elden ele dolaşmaktan yazıları ve köşeleri aşınan paralar gibi..

gerçi ben gerçekçilik hakkında düşündüklerimi anlatmakla başlamayacağım.. gerçekçilik konusu konferansımın başlangıcından çok hedefidir.. gerçekçiliğin 19. yüzyılda ne olduğunu olabildiğince esaslı biçimde bilmek ve bunu kavramak için , 19. yüzyıl roman türünü çözümleyeceğiz ve ortaya çıkış hallerini somut örneklerle tartışacağız.. ondokuzuncu yüzyılda herkes roman okurdu ve herkes hala roman okuyor , bizim devrimiz babalarımızın ve atalarımızın devri kadar okumaya düşkün olmadığı halde sinema ve radyo , dış dünyadan alacağımız bilgi ve sanat tecrübelerine erişme biçimlerini çok değiştirmiş olsa da , roman daima önemli bir yer taşımaktadır..19. yüzyılda , bir iktisatçının diyeceği gibi en çok tüketiciye ulaşarak üretimi büyük miktarda işgal eden edebi tür romandı.. ve bu romanların çoğunu gerçekçi romanlar oluşturuyordu..

bunun ne demek olduğunu kabaca söyleyelim.. bunlar çağdaş konulardan söz eden romanlardır , okur ile aynı zamanda yaşayan ve onun çevresinden çok uzakta olmayan birisinin  hikayesini anlatırlar.. öreğin bir öğretmen , bir köylü , doktor , fabrikatör , asilzade bir sanatkarın öyküsü.. çok defa romanda kahramanın yaşamı izlenerek toplumun birçok kesiminden söz edilirdi ; konu çağdaş olmak kaydıyla sıradan olabilirdi.. bu ‘çağdaş’ ve ‘sıradan’ terimlerini açıklamak gerekecek..

çağdaş , yalnız maddi olarak hemzamanlık anlamına gelmez.. bir konunun gerçekçi anlamda çağdaş olabilmesi için şimdi söylemiş olduğum gibi güncel olması ve okurun dünyasından çok uzak olmaması lazımdır..

bizim çoktan beri aşmış olduğumuz medeniyet seviyesinde hala yaşayan Afrikalı Habeşler veya avustralyalılar gibi çağdaşlarımız gerçekçi romanın konusu olmazlar , ancak egzotik romanın konusu olabilirlerdi.. aslında bu fark çok belirsizdir ve orantısal bir yönü vardır.. 1835’te yaşayan bir Fransız için merimée tarafından betimlenen İspanyolların ve Korsika adalarında oturanların örf ve adeti kendilerinden o kadar farklıydı ki , kolombo veya karmen onlara gerçekçi olmaktan ziyade egzotik geliyordu.. halbuki bugün Parisli bir doktor san fransisco’lu bir işçinin yaşamını çağdaş bir öykü olarak algılayabilir : perla buck’ın harikulade çin romanlarını haklı olarak gerçekçi roman diye kabul ediyoruz..

insanların yeryüzündeki yaşamı gitgide , benzerlikte değilse bile , bireyi ilgilendiren bir olayın derhal bir başka bireye etki etmesiyle bir ortaklığa işaret eder.. öyle ki bugünün çağdaş romanı , yapısı gereği gerçekçidir.. egzotik olabilecek bir roman yazmak gitgide güçleşmektedir..

demek ki gerçekçi roman çağdaş olmalıdır , öyle ki okur kendi deneyimlerinin , ortak hayatın bir kısmı olduğunu anlasın ; bütün insanların ortak hayatı olmaya başlayan modern hayat , 19. yüzyılda yalnız avrupa’nın , yahut avrupa’nın bir kısmının modern hayatıdır..

gerçekçi romanın konusu çağdaş olması kaydıyla , sıradan olabileceğini söylemiştik.. sıradan kelimesini de açıklamak gerekir , zira burada özel bir anlamda kullanılmıştır.. gerçekçi romandan karakterler sıradan olabilirler değil , olmalıdırlar.. sıradan bir fırıncı , gemici , devlet adamı veya yazar ünlü olmayıp , yazar tarafından yaratılmış olmak şartıyla , gerçekçi romanın birincil karakterlerinden biri olabilir.. zira Atatürk , Roosevelt , Einstein hatta örneğin önemli bir davaya karışmış olması sebebiyle herkes tarafından bilinen bir fırıncı , tarihte rol oynamış bir insan roman kahramanı seçilirse , o eser bir gerçekçi roman sayılamaz.. daha çok romanlaştırılmış bir hayat olarak kabul edilir.. bunlar çağdaş da olsalar gerçekçilikten çok tarihi roman diye kategorize ediyoruz..

sıradan terimin kapsamı daha geniştir ; geçmiş zamanların özellikle Fransız klasisizmi zamanının tragedya eserlerinde sıradan bir konudan söz edilmezdi.. seçkin bir konu seçilmesi gerekirdi ; bir eserin kahramanlarının gündelik ve sıradan hayatın dışında kimseler olması gerekliydi ; krallar , prensler , zamparalar veya aşık çobanlar.. her günkü hayat yüksek şiire giremezdi.. şimdi bir yüzyıldan beri bunun tam tersi hakimdir : modern gerçekçilikte seçkin kesim yoktur , sıradan kesimleri tercih etmek bir zorunluluk haline gelmiştir..’

‘insanın kullandığı ifade araçlarının en önemlisi ve en kapsamlısı sözdür.. diğerleri , örneğin jestler ve hareketler sözün yerini tutmaktan çok ona eşlik eder , onu güçlendirirler.. insan hayat başlarken , etrafındaki dünya zihnine ilk öğrendiği dil aracılığı ile yerleşir.. dünya ile ilişkisini dil sağlar.. öğrendiğimiz her şey anadilinin kalıbına girer.. o kadar ki , sözcükler mi dış dünyadan , yoksa dış dünya mı sözcüklerden doğmuştur diye düşünebiliriz.. sonra etrafımızla ilişki kurmakta büyük kolaylık kazanınca , söz , kişiliğimizin en mahrem duygularını , arzularımızı , hayallerimizi , anı ve fikrilerimizi ifade edebilir.. müzik ve plastik sanatlar , bazen ruhumuza kendini daha iyi ifade etme olanağını verir belki.. fakat bu sanatların genel ve ortak bir dil olarak kullanılmasına olanak yoktur.. sözün kapsama alanı çok daha geniştir.. söz , bireyin günlük hayatında olduğu kadar büyük siyasi fikirlerde , ilimlerde olduğu kadar hislerinin ifadesinde de kullandığı tek araçtır.. bütün hayat sözün , yani her işe yarayan bu kıvrak aletin içinden geçer.. hatta ona bir alet , bir araç demek bile belki doğru olmaz.. bütün manevi varlığımız söze karışmıyor mu.. onun içinde adeta somut bir hale gelmiyor mu..’

‘YABANIN TUZLU EKMEĞİ..’ , ERICH AUERBACH , Hazırlayan ve Sunan : MARTIN VIALON , Çeviri : SEZGİ DURGUN , HALUK BARIŞCAN , CEVDET PERİN , FİKRET ELPE , METİS Yayınları , Ekim 2010..